ALERGIA NA ZARODNIKI GRZYBÓW PLEŚNIOWYCH
Grzyby stanowią ogromną grupę mikroorganizmów, które obecne są wokół nas, zarówno w środowisku zewnątrzdomowym jak i wewnątrzdomowym. Większość grzybów to organizmy mikroskopijnej wielkości, niewidoczne gołym okiem lub też widoczne w postaci nalotów. Jedynie część grzybów tworzy okazałe grzybnie. Te, których grzybnia ma postać nalotów, nazywamy potocznie pleśniami.
Wzrostowi grzybów sprzyja wysoka wilgotność powietrza (optymalnie powyżej 70%) oraz odpowiednia temperatura otoczenia (optymalnie 16 – 35OC). Wielkość spor grzybowych w większości nie przekracza kilkunastu mikrometrów. Są więc mniejsze niż ziarna pyłku roślin, co powoduje, że głębiej dostają się do dróg oddechowych. Mogą więc stać się przyczyną reakcji alergicznych zarówno ze strony górnych, jak i dolnych dróg oddechowych. Objawy mogą przypominać pyłkowicę (alergię na pyłek roślin), a głównym objawem wydaje się blokada nosa.
Spośród grzybów będących przyczyną alergii wziewnej najistotniejszą rolę pełnią rodzaje: Alternaria i Cladosporium oraz Penicillium i Aspergillus. Gatunki dominujące w środowisku „zewnątrzdomowym” to między innymi Alternaria, Cladosporium, Botrytis, Epicoccum, Fusarium. Znajdziemy je głównie w glebie, na żywej i obumarłej roślinności w lasach, na polach, na łąkach i w ogrodach oraz na ulegającej zepsuciu żywności (głównie warzywach i owocach). Tak zwane spory „suche” należące między innymi do grzybów Alternaria, Cladosporium, Epicoccum, Botrytis, Curvularia uwalniane są do otoczenia w sposób bierny wraz ze zwiększonym ruchem powietrza i spadkiem wilgotności względnej powietrza; obserwuje się wczesnopopołudniowy szczyt uwalniania tych spor, w okresach zwiększonego nasłonecznienia. Natomiast spory „wilgotne” są aktywnie uwalniane do otoczenia w okresach zwiększonej wilgotności powietrza; w godzinach nocnych i wczesnorannych oraz po opadach deszczu.
W powietrzu atmosferycznym większości krajów europejskich występują zarodniki grzybów z rodzaju Cladosporium i Alternaria. Przewyższają one swą liczebnością ziarna pyłków roślin. Występowanie zarodników grzybów pleśniowych w powietrzu ma charakter sezonowy ze szczytem zarodnikowania od maja do sierpnia dla Cladosporium oraz od lipca do września dla zarodników Alternaria. Najwięcej zarodników Alternaria i Cladosporium pojawia się w powietrzu, gdy po okresie ciepłym, ale deszczowym nadchodzą dni suche i wietrzne. Zimą, gdy temperatura jest niska, a ziemia pokryta śniegiem, stężenie zarodników grzybów środowiska zewnętrznego jest bardzo niskie.Objawy alergii pojawiają się wtedy, gdy stężenie zarodników dla rodzaju Alternaria wynosi co najmniej 100/1 m3, a dla rodzaju Cladosporium – 3000/1m3. Zimą, gdy temperatura jest niska, a ziemia pokryta jest skorupą śnieżną stężenie zarodników tych grzybów jest niskie. Zarodniki grzybów pleśniowych mają znacznie mniejsze rozmiary niż ziarna pyłków roślin – jedno ziarno pyłku roślin zajmuje objętość równą objętości ok. 200 zarodników z rodzaju Cladosporium. Dlatego spory grzybów pleśniowych z łatwością penetrują do oskrzeli i częściej niż pyłki roślin mogą powodować kaszel i duszność, czyli objawy astmy oskrzelowej.
Zarodniki Alternaria i Cladosporium występują powszechnie i w bardzo dużej ilości również wewnątrz pomieszczeń, na co wpływa ruch powietrza oraz przenoszenie przez ludzi i zwierzęta. W efekcie zarodniki obecne w pomieszczeniach pochodzą zarówno ze źródeł zewnątrz-, jak i wewnątrzdomowych. Obecność odpowiednich warunków wewnątrz pomieszczeń zamkniętych może ułatwiać rozwój różnych gatunków grzybów. Istotną rolę odgrywa tu wzrost wilgotności, wywołany na przykład poprzez pracę urządzeń nawilżających, nieprawidłową wentylację, wysoką temperaturę otoczenia oraz rodzaj aktywności ludzkiej. Do pomieszczeń szczególnie narażonych na rozwój grzybów należą źle wentylowane piwnice, kuchnie, łazienki, drewniane domki letniskowe, sklepy antykwaryczne, pomieszczenia archiwów i bibliotek. Rozwojowi pleśni sprzyja obecność w pomieszczeniach wilgociolubnych roślin doniczkowych, ptactwa i dużych ilości kurzu domowego. Do grzybów w pierwszym etapie kolonizujących środowisko pomieszczeń zamkniętych, tak zwanych pionierów, należą gatunki z rodzaju Penicillium i Aspergillus, do wtórnych kolonizatorów gatunki Cladosporium, w trzeciej natomiast kolejności atakują Fusarium, Phoma, Ulocladium. Stężenie spor grzybów kolonizujących pomieszczenia zamknięte nie wykazuje znacznych wahań sezonowych. Fusarium jest grzybem występującym w regionach tropikalnych ale również w pomieszczeniach klimatyzowanych z suchym, gorącym nawiewem. Pullularia to grzyb kolonizujący drewno – powoduje objawy podczas pobytu w drewnianych domkach, altanach. Rhizopus występuje w piasku plaż tropikalnych, ale opisano wystąpienie objawów po wypiciu herbaty zawierającej ten gatunek grzyba. W gnijących liściach występuje Sporobolonyces. Na resztkach owoców, chleba, przetworów warzywnych, owocowych może występować Penicillium, Aspergillus, Botrytis. Fusarium, Mucor, Neurosporum występują w piekarniach, browarach, zakładach przetwórstwa owocowo-warzywnego, spichrzach zbożowych, młynach i mogą powodować alergiczne choroby zawodowe. Problem alergii pokarmowej na grzyby wynikać może ze spożycia grzybów kapeluszowych. Przyczyną tej postaci alergii mogą być również produkty spożywcze, do których wyprodukowania wykorzystywane są grzyby lub ich metabolity oraz żywność zaatakowana przez grzyby. Do pokarmów, w składzie których należy spodziewać się obecności antygenów grzybów, należą między innymi sery pleśniowe, otrzymywany „przemysłowo” sok pomarańczowy, niektóre gatunki wina i piwa, sos sojowy, ciasta drożdżowe czy wędzone „przemysłowo” wędliny.
Alergia na antygeny grzybów może wiązać się z wystąpieniem nadwrażliwości na antybiotyk ponieważ przemysł farmaceutyczny wykorzystuje grzyby przy produkcji niektórych antybiotyków. Najlepszym przykładem jest penicylina otrzymywana z hodowli grzyba Penicillium notatum. Należy pamiętać, iż grzyby mogą być źródłem alergenów, na które narażone jest wiele grup zawodowych, szczególnie rolnicy, ogrodnicy oraz leśnicy. Problem dotyczy również pracowników przemysłu spożywczego (młynarzy, piekarzy, wytwórców serów, pracowników przemysłu piwowarskiego oraz zakładów zielarskich). Kontakt z grzybami mają również pracownicy kompostowni i oczyszczalni ścieków, pracownicy bibliotek, archiwów, muzeów, magazynów czy konserwatorzy zabytków.
Warto pamiętać, w jakich okolicznościach osoby uczulone na alergeny grzybów mogą spodziewać się wystąpienia objawów. Takich sytuacji należy unikać w ramach profilaktyki:
Unikajmy prac rolniczych i ogrodniczych: koszenia traw, zakładania kompostowników, grabienia opadłych liści, grzybobrania oraz spacerów po lesie, szczególnie jesienią. Szukajmy informacji w komunikatach dla alergików o aktualnym i prognozowanym narażeniu na alergeny obecne w zarodnikach grzybów zawieszonych w powietrzu atmosferycznym. Unikajmy miejsc, gdzie mikroorganizmy te znajdują szczególnie dogodne warunki do rozwoju – suteren, piwnic, drewnianych altanek i domków letniskowych używanych jedynie podczas sezonu wakacyjnego, pomieszczeń gospodarskich na wsi, krytych kąpielisk oraz saun. Obecność w pomieszczeniach wilgociolubnych roślin, ptactwa, pokrywanie podłóg wykładzinami, a ścian tapetami, zły system wietrzenia, stosowanie nawilżaczy powietrza, rzadkie usuwanie odpadków – wszystko to sprzyja pojawieniu się w domach ognisk rozwoju grzybów. Masywna kolonizacja może dać o sobie znać poprzez obecność „zapachu stęchlizny”, który jest efektem wydzielania lotnych substancji do otoczenia przez rosnący grzyb. Pamiętajmy o potrzebie utrzymania wilgotności względnej w pomieszczeniach na możliwie niskim, a temperatury na umiarkowanym poziomie.
Opracowała: Elżbieta Murawska-Waliszewska
